Διαφοροποιημένη εκπαίδευση: χθες, σήμερα, αύριο

Η διαφοροποίηση στην εκπαίδευση είναι ένα καυτό θέμα. Τόσο οι δάσκαλοι όσο και οι εποπτικές τους αρχές που εμπλέκονται σ’ αυτή την τάση προσπαθούν να ισορροπήσουν επάνω στο κύμα της διαφοροποίησης, όχι πάντα χωρίς να βραχούν. Και αυτό διότι πρόκειται για ένα μεγάλο θέμα, είτε γιατί είναι πάντα “in”, είτε γιατί είναι εντυπωσιακό. Αυτό το διαρκές πισωγύρισμα στη Διαφοροποιημένη Εκπαίδευση θυμίζει το τραγούδι «Ό,τι παλιό είναι νέο πάλι».

Από την εποχή, πριν τριάντα χρόνια, που ολοκλήρωνα τις βασικές μου σπουδές, άκουγα και διάβαζα για την εκπαίδευση αυτή, ότι δηλαδή ταιριάζει στους ταλαντούχους μαθητές, σε αυτούς που έχουν το χάρισμα να μεγιστοποιούν τις γνώσεις τους καθώς επεξεργάζονται πολύπλευρα τις πληροφορίες που δέχονται, αλλά και  για όλους, ακόμη και για τους μαθητές με μαθησιακά προβλήματα.

Σήμερα, με την εμπειρία που τώρα έχω, μπορώ να ισχυριστώ ότι είναι το ίδιο ευεργετική για όλους τους τύπους μαθητών, ταλαντούχους και λιγότερο ταλαντούχους.

Αν θα έπρεπε να αιτιολογήσω αυτή την παρατήρηση, θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι τότε το πρόγραμμα σπουδών και η μέθοδος διδασκαλίας ήταν πολύ στενά συνδεδεμένα και δεν άφηναν κανένα περιθώριο στον δάσκαλο να αυτοσχεδιάσει. Ο εκπαιδευτικός σχεδιασμός είναι άλλωστε μέρος του προγράμματος σπουδών και το πρόγραμμα σπουδών είναι μέρος της διδασκαλίας.

Ο διαδοχικός εκσυγχρονισμός του προγράμματος σπουδών και η σταδιακή αποδέσμευση του δασκάλου από τον εναγκαλισμό με το εκάστοτε ισχύον πρόγραμμα, άνοιξε τα φτερά τόσο του δασκάλου όσο και των μαθητών του. Ο δάσκαλος πλέον μπορεί να εστιάσει στις ανάγκες των παιδιών και να απομακρυνθεί, όσο μακριά κρίνει απαραίτητο, από τα πιεστικά όρια του προγράμματος. Ο δάσκαλος υπηρετεί πλέον τις ανάγκες των παιδιών τροποποιώντας, κατά βούληση, τις ανάγκες του προγράμματος σπουδών. Αυτή είναι η Διαφοροποιημένη Εκπαίδευση. Αυτή έτσι απλά. Είναι η επικέντρωση της διδασκαλίας όχι στο τι θέλουμε να γνωρίζουν τα παιδιά, αλλά στο τι θέλουν τα παιδιά να είναι. Το μόνο προαπαιτούμενο είναι να κατανοήσει ο δάσκαλος τόσο τα παιδιά όσο και τον εαυτό του, έτσι ώστε να μην ωφεληθούν μόνο οι χαρισματικοί μαθητές.

Βέβαια, όπως πάντοτε συμβαίνει, υπάρχει ο κίνδυνος εκλαΐκευσης. Έτσι μερικοί δάσκαλοι μιλούν για το «διαφοροποιημένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα» και άλλοι μιλούν για τη «διαφοροποιημένη διδασκαλία». Λίγοι εστιάζουν σαφώς στον αναγκαίο συνδυασμό και των δύο, προκειμένου να δημιουργηθεί μία άλλη, διαφορετική, εκπαίδευση.

Μία άλλη παρανόηση είναι ότι ο δάσκαλος πρέπει πρώτιστα να κατανοήσει τι δεν κάνει η διαφοροποιημένη διδασκαλία για να μπορέσει να αξιοποιήσει μία πραγματικά τέτοια διδασκαλία. Ως εκ τούτου θα ήταν διαφωτιστικό να επικεντρωθεί, για μία στιγμή, επάνω στο ερώτημα «Ποια διαφοροποίηση κάνω; Γιατί μερικοί μαθητές τελειώνουν γρηγορότερα τη εργασία τους από άλλους; Πού δυσκολεύονται η υπόλοιποι;» Η απάντηση στο ερώτημα αυτό θα συμπέσει με τον εντοπισμό του προβλήματος, που δεν είναι άλλο από το ότι ο δάσκαλος χρησιμοποιεί προκαθορισμένα πρότυπα, ίδια για όλους τους μαθητές.

Το χρυσό ζητούμενο είναι η κατάργηση των προκαθορισμένων προτύπων και η αντικατάστασή τους με άλλα, που ανταποκρίνονται στις δυνατότητες και κατά συνέπεια στις ανάγκες όλων των μαθητών. Το χρυσό ζητούμενο είναι το διαφοροποιημένο πρόγραμμα. Εξυπακούεται ότι διαφοροποίηση δε σημαίνει παροχή δραστηριοτήτων σαν μενού εστιατορίου, από το οποίο οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν κατά βούληση προκειμένου να ολοκληρώσουν τις απαιτήσεις τους. Ο δάσκαλος, ως ειδικός, μπορεί να ολοκληρώσει την διαφοροποίηση τροποποιώντας τέσσερα στοιχεία του έργου του στην τάξη: Το περιεχόμενο, τη διαδικασία, το προϊόν και, αν κάποιος θέλει, το περιβάλλον της σχολικής τάξης.

Η διαφοροποίηση, αυτή καθ’ εαυτή, βασίζεται σε τρεις πεποιθήσεις:

-Ο καθένας μαθαίνει με διαφορετικό τρόπο.

-Η ποιότητα είναι πιο σημαντική από την ποσότητα.

-«Ένα μέγεθος» δεν ταιριάζει σε όλους.

Οι πεποιθήσεις αυτές, με τη σειρά τους, απαιτούν ότι ο κάθε δάσκαλος πρέπει να βρει απάντηση σε τρία συγκεκριμένα ερωτήματα:

Στο περιεχόμενο που πρέπει να διδάξει, δηλαδή τι είναι αυτό που θέλει όλοι οι μαθητές του να μάθουν.

Πώς μπορεί ο κάθε μαθητής να μάθει καλύτερα με τρόπο που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του.

Πώς μπορεί ο μαθητής να αποδείξει πιο αποτελεσματικά, ότι έχει όντως, μάθει;

Προκειμένου να επιτευχθεί μία πραγματικά διαφοροποιημένη εκπαίδευση για τους μαθητές, ο δάσκαλος πρέπει να τροποποιήσει την κατεστημένη τυποποίηση της τάξης του σε διάφορους τομείς. Οι τομείς αυτοί περιλαμβάνουν - αλλά δεν περιορίζονται σε αυτά - την αναβηματοδότηση της τάξης, την αλλαγή της επιτήδευσης, το βάθος, την πολυπλοκότητα και την εξατομίκευση. Η ταχύτητα με την οποία προχωρά η τάξη πρέπει να επιβραδυνθεί ή να επιταχυνθεί ανάλογα με τις ανάγκες. Οι μαθητές πρέπει να ενθαρρύνονται να ψάχνουν βαθιά και στη συνέχεια ακόμη πιο βαθιά. Οι μαθησιακές δραστηριότητες πρέπει κινούν το ενδιαφέρον όλων των μαθητών και τα επίπεδα πολυπλοκότητας να είναι βατά από όλους. Να γίνεται δεκτός κάθε τρόπος που επιτυγχάνει τον στόχο. Τέλος, οι μαθητές πρέπει να έχουν ίσες ευκαιρίες και με βάση αυτές να βρίσκουν τρόπους να εκφράζονται και να ερμηνεύουν την πραγματικότητα.

Είναι απαραίτητο ο δάσκαλος να είναι σε θέση να διακρίνει τη διαφορά μεταξύ των εννοιών «διαφορετικό» και «διαφοροποιημένο». Αν δεν μπορεί να διακρίνει αυτή τη διαφορά θα οδηγηθεί σε αδιέξοδα μονοπάτια. Θα οδηγήσει δηλαδή τους μαθητές του στο διαφορετικό που δεν είναι η σκόπιμη προσέγγιση.

Ιδιαίτερα σχετικό με την σύγχρονη ατμόσφαιρα της υπευθυνότητας, της τυποποίησης και επαλήθευσης, είναι το γεγονός ότι η διαφοροποίηση είναι ριζωμένη γερά επάνω στα βασικά συστατικά της αξιολόγησης, εκείνα που έρχονται στις αρχές της μάθησης και συνεχίζονται καθ’ όλη τη διαδικασία της και όχι σε εκείνα που έρχονται στο τέλος και μετενσαρκώνονται «σε δοκιμασία». Μία εμπεριστατωμένη γνώση για το από πού πρέπει να ξεκινήσει η διδασκαλία στους μαθητές, έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, διότι επηρεάζει τη συνέχεια. Συνεπώς η στρατηγική της διδασκαλίας πρέπει να καταστρωθεί πριν από την έναρξή της, ώστε να δώσει στον μαθητή τη δυνατότητα του σωστού προσανατολισμού.

Στη συνέχεια η διαμορφωτική αξιολόγηση δίνει στον δάσκαλο τις πληροφορίες που χρειάζεται για να δημιουργήσει κατάλληλα διαφοροποιημένες εργασίες για τους μαθητές του. Η εκτίμηση αυτή αξιολογεί την πρόοδο των μαθητών, παρέχοντας συνεχή ανατροφοδότηση τόσο στους δασκάλους, όσο και στους μαθητές. Είναι ένας οδηγός για τη διδασκαλία και τη μάθηση. Είναι ένας τρόπος για να παρακολουθείτε τη πρόοδο των μαθητών και να αποφασίσετε ποιες αλλαγές πρέπει, τυχόν, να γίνουν. Με άλλα λόγια η διαμορφωτική αξιολόγηση είναι το ίδιο χρήσιμη και για τον δάσκαλο και για τον μαθητή.

Η τρέχουσα κατάσταση της εκπαίδευσης μας υπενθυμίζει πόσο κρίσιμο είναι να έχουμε μία σαφή εικόνα αυτού που λέγεται διαφοροποιημένη εκπαίδευση. Η σημερινή εκπαίδευση εστιάζει «σε όλα τα παιδιά» αντί να εστιάσει «σε κάθε παιδί ξεχωριστά», σύμφωνα με τις μεμονωμένες ανάγκες του, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά το δικαίωμα του παιδιού να μάθει και η υποχρέωση του δασκάλου να το βοηθήσει.

Η διαφοροποιημένη εκπαίδευση είναι μία φιλοσοφία που επικεντρώνεται σε δύο σημεία: Στο μαθητή και στον τρόπο. Και δεν είναι κάτι που οι δάσκαλοι μπορούν να διδαχτούν σε σεμινάρια και σε εργαστήρια και στη συνέχεια να τα εφαρμόσουν μέσα στην τάξη. Η διαφοροποιημένη εκπαίδευση συνεπάγεται κοινούς στόχους και πολλούς τρόπους για την επίτευξή τους, τον καθένα με βάση τις ιδιαίτερες ανάγκες τόσο των μαθητών όσο και των δασκάλων. Η διαφοροποιημένη εκπαίδευση ενεργοποιεί τους δασκάλους να συμμετάσχουν σε μία δυναμική διδασκαλία και προσφέρει στους μαθητές μία πραγματική ευκαιρία για μάθηση και μία βαθιά ανταμοιβή για την προσπάθειά τους.

Άννα Παππά (δασκάλα-συγγραφέας) 

http://pappanna.wordpress.com/